تغذيه در 6 ماه اول زندگي :
تغذيه انحصاري با شير مادر در 6 ماه اول زندگي براي رشد و تكامل كودک از اهميت ويژه اي برخوردار است. در مدت تغذيه انحصاري با شير مادر، کودک نياز به مصرف هيچ گونه ماده غذايي و حتي آب ندارد. البته مصرف قطره آ+ د ضروري است و ادامه آن در شرايط بيماري مثل اسهال و مصرف دارو اشكالي ندارد. بهترين زمان براي شروع غذاي كمكي پايان 6 ماهگي است ولي ممكن است براي برخي از شيرخوران با توجه به كارت پايش رشد و چنانچه ثابت شود كه تاخير رشد كودك بعد از 4 ماهگي بدليل ناكافي بودن شير مادر است، لازم است در فاصله 4 تا 6 ماهگي غذاي كمكي را آغاز نمود.
در 6 ماه اول زندگي شير مادر به تنهايي براي تغذيه كودک كافي است زيرا:
* با توجه به رشد فزاينده كودك تمام نيازهاي غذايي را تامين ميكند.
* بهترين و كاملترين غذا، با آلرژي كمتر در مقايسه با شير مصنوعي است.
* حاوي آنتي باديهاي ضدباكتري و ويروسي است.
* رشد ويروس اوريون، انفلوانزا، واكسينيا (آبله)، روتا ويروس و ويروس انسفاليت B ژاپني، توسط ماده اي در شير مادر مهار ميشوند.
* ماكروفاژ موجود در شير انسان باعث سنتز كمپلمان، ليزوزيم و لاكتوفرين ميشود كه براي تكامل سيستم ايمني كودك لازمند.
* شير مادر منبع لاكتوفرين كه يك پروتئين متصل به آهن است مي باشد و تقريبا بطور طبيعي يك سوم آن با آهن اشباع ميشود و اثر مهاري بر رشد ميكروب E-coli در روده دارد.
* مدفوع شيرخواراني كه با شير مادر تغذيه ميشوند PH كمتري نسبت به مدفوع كودكاني دارد كه با شير گاو تغذيه ميشوند.
* ليپاز نمك هاي صفراوي شير مادر انگل ژيارديا لامبلاي و پارازيت آنتامباهيستوليتيكا را ميكشد.
راهنمای تغذیه کودکان
برقراري و استمرار شير دهي:
* شير دادن بايد هر چه زودتر بعد از زايمان شروع شود.
* مكيدن مكرر طفل، سلامتي، نشاط و آرامش مادر، عوامل موثري در موفقيت مادر براي شيردهي است و برعكس ناراحتي و نارضايتي مادر، نگراني و تشويش او بيشترين اثر را بر كاهش شير خواهد داشت.
* شستشوي پستانها با آب روزي يك بار كافي است ولي قبل از هر بار شير دادن بايد دستها را با آب و صابون شست.
* برنامه غذايي مناسب مادر، دريافت كالري كافي، اجتناب از كاهش وزن و مصرف شير خيلي مهم است ولي اگر مادر به شير حساسيت دارد يا آن را دوست ندارد، ميتواند از ساير جانشين هاي شير مثل ماست، پنير، كشك استفاده كند و يا روزانه يك گرم كلسيم بصورت مكمل دارويي مصرف كند. اين عقيده كه موادي مثل شير، جو دوسر و چاي باعث افزايش شير ميشوند صحيح نيست.
مدت شيرخوردن:
برخي از شيرخواران ظرف مدت 5 دقيقه پستان را تخليه ميكنند و در مورد برخي ديگر شايد حدود 20 دقيقه و يا بيشتر طول بكشد. بيشترين مقدار شير در همان لحظات اوليه دريافت ميشود ( 50% آن در 2 دقيقه اول و 80 % در 4 دقيقه اول). كودكان مبتلا به بيماري قلبي ممكن است مقدار شير لازم را در مدت 40 دقيقه دريافت كنند و در نتيجه حوصله مادر و يا افزايش تعداد دفعات شير دهي لازم است.
نشانه هاي كافی بودن شير مادر:
* خواب راحت براي 2 تا 4 ساعت بعد از شيرخوردن
* افزايش وزن مطلوب شيرخوار بر اساس منحني رشد (در 5 ماه اول زندگي روزي 20-30 گرم و در 7 ماه بعد روزي 15-10 گرم). بيماران قلبي ممكن است عليرغم كفايت شير مادر، وزن مطلوب نداشته باشند.
* دفع ادرار 6 تا 8 بار در 24 ساعت (درصورتيكه شيرخوار بجز شير مادر مايعات ديگري يا دارو مصرف نكند.)
* دفع مدفوع 2 تا 5 بار در روز كه البته با افزايش سن شيرخوار تعداد دفعات دفع مدفوع كاهش مي يابد. (شيرخواري كه شير مادر دريافت مي كند ميتواند بطور طبيعي هر دو روز يكبار و يا حتي تا ده بار دفع مدفوع در روز داشته باشد.)
* شادابي پوست، هوشياري و سلامت ظاهري شيرخوار
* اگر شيرخوار هر دو پستان را تخليه كند ولي به خواب نرود يا خوابش بسيار سبك باشد و بعد ازچند دقيقه بيدار شود وكمتر از حد طبيعي وزن بگيرد، نشانه كمبود شير است.
موارد منع شيردهي:
* چندقلويي: چنانچه عليرغم تغذيه چند قلوها با شير مادر رشد آنان مطلوب نباشد، لازم است با هر شيرخوار به عنوان يك قلو برخورد نمايند و شير خشک
را به هر يك برحسب نمودار رشد آنان بدهند.
* بيماري هاي مزمن و صعب العلاج مادر: نظير بيماريهاي كليوي، قلبي، كبدي، جنون و سوختگي شديد هر دو پستان كه موجب معلوليت و از كارافتادگي مادر و اختلال در شيردهي او گردد به تشخيص و با تاييد پزشك متخصص
* داروها و مواد راديو اكتيو: مواردي كه مادر مجبور به استفاده مستمر (بيش از يك ماه ) از داروهايي نظير آنتي متابوليت ها (مانند متوتروكسات، هيدركسي اوره، مركاپتوپورين و .... (بروموكريپتين، ليتيوم، ارگوتامين) با دوز مصرفي دردرمان ميگرن)، تاموكسيفن و فن سيكليدين بوده و يا مادر معتاد به مواد مخدر تزريقي نظيركوكائين و هروئين باشد و همچنين استفاده از مواد راديواكتيو در مدت درمان با نظر پزشك معالج. لازم به ذكر است چنانچه ضرورت استفاده از داروهاي ذكر شده براي مدت كمتر از يك ماه وجود دارد، بايد ضمن آموزش مادر براي دوشيدن و تخليه مرتب پستانها به منظور تداوم توليد شير، تغذيه با شير دايه توصيه شود و در صورت عدم امكان صرفا براي اين مدت شير خشک به شيرخوار داده و به جاي استفاده از شيشه پستانك، استفاده از قاشق و استكان براي دادن شير خشک توصيه می شود.
اصولي كه بايد در تغذيه تكميلي رعايت شوند:
* مواد غذايي از مقدار كم شروع و بتدريج بر مقدار آن افزوده شود.
* از يك نوع غذاي ساده شروع شود و بتدريج به مخلوطي از چند غذا تبديل شود.
* بين اضافه كردن مواد غذايي مختلف بين 5 تا 7 روز فاصله لازم است تا شيرخوار به غذاي اول عادت كند بعد غذاي جديد به او داده شود.
* اضافه كردن يك به يك و فاصله دار مواد غذايي باعث ميشود كه اگر ناسازگاري به يك ماده غذايي وجود داشته باشد، شناخته شود. همچنين تحمل شيرخوار بتدريج بيشتر ميشود و به دستگاه گوارش او فرصت ميدهد تا به غذا عادت كند.
* غذا ها در شروع بايد نسبتا رقيق باشند و غلظت آنها كمي بيشتر از شير باشد و سپس تدريجا بر غلظت آنها افزوده شود. سفت كردن تدريجي غذا ها به يادگرفتن عمل جويدن كمك ميكند.
* غذاي كمكي را بايد با قاشق به شيرخوار داد و ازيك قاشق مرباخوري شروع كرد.
* اگر در شروع تغذيه تكميلي، شيرخوار به غذاي بخصوصي بي ميلي نشان داد، نبايد پا فشاري كرد. براي يك تا دو هفته، آن غذا را حذف و سپس دوباره به او داده شود.
* غذاي كودك بايد تميز تهيه شود، كاملا پخته شده باشد و در حد امكان به اندازه يك وعده تهيه شود.
* موقعي كه غذاي جديدي را شروع مي كنيم غذاي قبلي را هم ادامه مي دهيم بجز مواردي كه كودك آنرا نخورد يا عدم تحمل نشان دهد.
نکاتی هنگام غذا دادن به کودک
* در غذاي كودك تنوع مواد غذايي را رعايت كنيد تا مواد مغذي مورد نياز كودك تامين گردد.
* در تهيه و آماده سازي غذاي كودك اصول بهداشتي را رعايت كنيد:
- دستهاي خود و كودك را قبل از غذا بشوييد و از ظروف تميز و بهداشتي استفاده نمایيد.
- غذا را بلافاصله پس از تهيه به كودك بدهيد و باقيمانده را در يخچال نگهداري كنيد.
- در غذا دادن به كودك، از بشقاب و ليوان نشكن و قاشق كوچك استفاده كنيد.
- هنگام غذا دادن به كودك، صبور باشيد و آرام آرام او را با غذا و شيوه غذا خوردن آشنا كنيد.
- ابتدا خودتان به كودك غذا بدهيد بتدریج با تواناتر شدن او اجازه بدهيد خودش غذا بخورد و شما فقط كمك كنيد.
- وقتي به كودك غذا مي دهيد با او صحبت كنيد و سعي كنيد تا خاطره خوشي از غذاخورن در ذهن داشته باشد.
- سعي كنيد از غذاهاي مورد علاقه كودك استفاده كنيد و از طريق توجه و محبت كردن و همچنين تغيير در تركيب، مزه و حتي رنگ غذا، او را به خوردن تشويق نماييد.
- هيچگاه به زور كودك را وادار به تمام كردن غذا نكنيد، اجازه دهيد خود او تصميم بگيرد كه چقدر غذا بخورد.
چرا بهترين زمان براي شروع غذاي كمكی پايان 6 ماهگي است؟
اگر غذاي كمكي قبل از 6 ماهگي شروع شود، موجب مشكلات زير خواهد شد:
- افزايش احتمال ابتلا شيرخوار به اسهال، زيرا دستگاه گوارش شيرخوار هنوز آمادگي لازم براي پذيرش غذاي نيمه جامد را پيدا نكرده است.
- كاهش توليد و ترشح شير به دليل كاهش زمان مكيدن، كه اين منجر به ابتلا شيرخوار به سوء تغذيه و رشد ناكافي ميگردد.
- بروز حساسيت
اگر غذاي كمكي ديرتر از 6 ماهگي شروع شود موجب مشكلات زير خواهد شد:
- كندي يا توقف رشد، زيرا شيرمادر بعد از 6 ماهگي، به تنهايي قادر به تامين همه نيازهاي كودك نيست.
- اشكال در پذيرش غذا توسط كودك
- به تعويق افتادن يادگيري عمل جويدن
* غلات مثل برنج بهترين ماده غذايي براي شروع تغذيه تكميلي است. چون هضم آنها آسان است. فرني يكي از بهترين غذاهايي است كه مي توان از يكبار در روز به اندازه 1 تا 3 قاشق مرباخوري شروع و بتدريج بر مقدار آن متناسب با اشتهاي كودك افزود.
* از هفته دوم شروع غذاي كمكي ميتوان علاوه بر فرني، شيربرنج و حريره بادام نيز به كودك داد. اين غذاها نيز بايد به مقدار كم و يك بار در روز شروع شود و بتدريج براساس ميل شيرخوار بر مقدار آن اضافه شود. تغذيه شيرخوار با فرني، شيربرنج و حريره بادام را بسته به علاقه كودك به اين نوع غذاها ميتوان حتي تا يكسالگي و يا بيشتر به عنوان يك وعده غذاي كمكي ادامه داد.
* در هفته سوم تغذيه تكميلي بعضي از سبزيجات مثل سيب زميني، هويج، جعفري، گشنيز، كدوسبز، لوبياسبز و … براي تغذيه كودك شروع ميشود. در اين هفته علاوه بر فرني ميتوان با مخلوط سبزيجات و برنج سوپ تهيه كرد. سوپي كه موادغذايي فوق در آن بخوبي نرم شده باشد، غذاي مناسبي براي شيرخوار است. بهتر است سبزيجات را به مرور و تك تك به سوپ اضافه كرد.
شروع و نحوه تغذيه تكميلي
* از هفته چهارم تغذيه تكميلي ميتوان مقدار كمي گوشت به غذاي كودك اضافه كرد. گوشت را بايد به قطعات كوچك تقسيم كرد يا از گوشت چرخ كرده استفاده نمود كه بايد كاملا پخته و له شوند. پوره سبزيجات نيز غذاي مناسبي براي شيرخوار است. پوره را ميتوان با سيب زميني، هويج و نخودسبز به صورت پخته شده و نرم و همراه با كمي روغن يا كره تهيه كرد.
* براي اينكه كودك بتواند سوپ را بخورد، بايد آن را بعد از پختن، له كرد و به كودك داد.
* در ماه بعد تغذيه تكميلي (ماه هشتم زندگي) علاوه بر سوپ ميتوان زرده تخم مرغ را شروع كرد، زرده بايدكاملا آب پز و سفت باشد. ابتدا بايد به اندازه يك قاشق چايخوري از زرده پخته شده را در آب يا شير له كرد و به شيرخوار داد و مقدار آن را بتدريج افزايش داد تا در ظرف يك تا دو هفته به يك زرده كامل تخم مرغ برسد. آنگاه ميتوان يكروز در ميان يك زرده كامل يا هر روز نصف زرده تخم مرغ به شيرخوار داد. استفاده از سفيده تخم مرغ تا يك سالگي توصيه نمي شود و دركودكاني كه حساسيت دارند، شروع زرده تخم مرغ بعد از يك سالگي و سفيده آن در 18 ماهگي توصيه مي شود.
* با افزايش سن و پذيرش بيشتر شيرخوار، سوپ و غذاهاي نرم بايد تبديل به غذاهاي سفت تر شوند يعني بايد با اضافه كردن غذاهاي سفت تر و كمي قابل جويدن، عمل تكامل جويدن در شيرخوار تقويت شود. اگر تدريجا موادغذايي سفت اضافه نشود و شيرخوار به عمل جويدن تشويق نگردد و براي مدتها از غذاهای آبكي و صاف يا له شده استفاده كند، بعدا در جويدن غذاهاي سفت دچار مشكل خواهد شد. براي اين كار ميتوان ازحدود 8 ماهگي تكه هاي نان و بيسكويت هم به دست شيرخوار داد.
* از 8 ماهگي ميتوان به غذاي شيرخوار، ماست نيز اضافه كرد.
* شروع استفاده ازحبوبات از 9 ماهگي است كه به سوپ شيرخوار اضافه ميشودميتوان از انواع حبوبات خيس شده و پوست كنده كه كاملا پخته و نرم شده باشد، مانند عدس، ماش و لوبيا و يا حبوبات جوانه زده استفاده كرد. حبوبات منبع خوبي براي تامين پروتئين و املاح هستند و همراه با غلات و شير مادر غذاي كاملي را تشكيل ميدهند.
* آب ميوه آخرين ماده غذايي است كه به برنامه غذايي كودك در سال اول اضافه ميشود و حاوي ويتامين و املاح معدني است. آب ميوه را بايد در ابتدا بصورت رقيق شده و از 3 قاشق مرباخوري در روز شروع و تدريجا به مقدار آن افزود. بهتر است مدت 5-7 روز فقط از يك نوع آب ميوه استفاده شود تا اگر ناسازگاري وجود داشت شناخته شود.
* مصرف توت فرنگي و انواع ديگر توت، بادام زميني، كلم، گيلاس و آلبالو، كيوي، خربزه، اسفناج، سفيده تخم مرغ و شير گاو به دليل ايجاد حساسيت و همچنين مصرف عسل در سال اول زندگي به دليل احتمال آلودگي و مسموميت با كلستريديوم بوتوليسم توصيه نميشود.
* شيرخوران در پايان يك سالگي علاوه بر غذاهاي ذكر شده ميتوانند تدريجا از غذاهاي خانواده مصرف كنند. غلاتي كه شيرخوار قدرت جويدن آنها را دارد، مانند برنج بصورت كته هاي مختلف مخلوط با سبزيها، حبوبات و گوشتهاي نرم از انواع غذاهاي مناسب هستند.
* كودك در اواخر سال اول زندگي بعلت سرعت رشد و فعاليت زياد احتياج به انرژي و غذاهاي بيشتر دارد ولي از طرفي حجم معده او كم است. بنابراين لازم است در اين سنين علاوه بر استفاده از شير مادر، روزانه در دفعات به او غذاي كمكي داده شود.
* در سال اول زندگي از افزودن نمك، شكر و ادويه به غذاي كودك بايد خودداري كرد زيرا ذائقه كودك در اين زمان شكل ميگيرد (بجز غذاهايي مانند فرني كه در دستور غذايي آن شكر وجود دارد).
* همزمان با شروع غذاي كمكي توصيه ميشود به كودك شربت يا قطره آهن داده شود بطوري كه روزانه 12/5 ميلي گرم آهن به بدن كودك برسد (2/5 ميلي ليتر از شربت و 15 قطره از قطره فروس سولفات در روز)
* در سال اول زندگي مادر بايد در هر وعده ابتدا كودك را با شير خود تغذيه كند و بعد به او غذاي كمكي بدهد. در سال دوم زندگي بايدابتدا غذاي كمكي و بعد شيرمادر داده شود.
* همزمان با شروع تغذيه تكميلي، ميزان آب مورد نياز كودك افزايش مي يابد و مايعات مورد نياز كودك تنها با خوردن شيرمادر تامين نميشود و بايد مقداري آب سالم به كودك داده شود. البته ميزان نياز شيرخوار به آب بستگي به عوامل محيطي، شرايط بدني و نوع تغذيه او دارد. براي مثال در فصول گرم سال و يا مناطق گرمسير نياز كودكان به آب بيشتر ميشود. همچنين هنگام تب و يا ابتلا به اسهال و استفراغ نياز كودك به آب بيشتر از زمانهاي ديگر خواهد شد. نوع تغذيه هم در ميزان نياز به آب تاثير دارد، يعني زماني كه كودك بيشتر غذاهاي مايع (مثل سوپ و فرني) مي خورد، نسبت به زماني كه او بيشتر غذاهاي جامد (مثل پلو، نان و ...) مي خورد، كمتر به آب نياز دارد.
توصیه هایی برای شروع غذای کمکی
اضافه كردن موادي كه فقط انرژي غذاي كودك را بيشتر ميكند(مقوي كردن)
اضافه كردن موادي مانند شكر و روغن فقط انرژي دريافتي كودك را افزايش ميدهد و در واقع به جز، انرژي مواد مغذي ديگري در چربي ها و شكر وجود ندارد. اضافه كردن شكر به غذاي كودك باعث مي شود ذائقه كودك به طعم شيرين عادت كند و در نتيجه كودك در سنين بزرگسالي به غذاهاي شيرين علاقه پيدا كند. به همين دليل اضافه كردن شكر به غذاي كودك در سال اول زندگي توصيه نميشود. البته بايد توجه كرد در صورتي كه در دستور تهيه غذا شكر وجود دارد مصرف آن اشكالي ندارد (مثل فرني) ولي اضافه كردن شكر به غذاهايي ديگر مثل پوره يا سوپ كودك براي افزودن انرژي غذاي كودك توصيه نميشود ولي در اين موارد افزودن مقدار كمي روغن توصيه ميشود.
افزودن روغن به غذاي كودك به دلايل زير توصيه ميشود:
الف) ميزان انرژي موجود در روغن در مقايسه با موادغذايي ديگر بيشتر است (هر يك گرم روغن حدود 9 كالري انرژي دارد) .
ب) اضافه كردن كره يا روغن حجم غذاي كودك را افزايش نميدهد و بدون اضافه شدن حجم غذاي كودك، انرژي غذاي او بيشتر ميشود.
ج) اضافه كردن كره يا روغن به غذا باعث نرمي غذا شده و بلع آنرا براي كودك آسان تر ميكند.
اضافه كردن موادي كه علاوه بر انرژي، پروتئين غذای كودك را بيشتر ميكند (مغذي كردن)
* پروتئين براي رشد كودك ضروري است و مصرف مواد غذايي غني از پروتئین در تغذيه كودك توصيه ميشود.
* حتي الامكان مقداري گوشت، (مانند گوشت مرغ، ماهي، گوسفند و ...) بايد به غذاي كودك اضافه شود.
* اضافه كردن نخود، لوبيا و عدس كه كاملا پخته و له شده باشد بعد از سن 9 ماهگي براي تامين پروتئين مورد نياز كودك توصيه شود.
* افزودن تخم مرغ به غذاي كودك نيز پروتئين غذاي كودك را بيشتر ميكند مثلا براي كودكان بالاي يك سال ميتوان تخم مرغ آب پز را داخل پوره سيب زميني و يا سوپ كودك بعد از طبخ رنده كرد.
اضافه كردن موادغذايي كه ويتامين و املاح غذای كودك را بيشتر ميكند (مغذي كردن)
اضافه كردن برخي از موادغذايي فقط كمي انرژي غذاي كودك را بيشتر مي كند ولي باعث ميشود كه غذا از نظر ويتامين و املاح غني شود. ويتامين ها و املاح هم براي رشد و تامين سلامت كودك ضروري هستند، بدين منظور:
* از سبزيجات برگ سبز براي تهيه غذاي كودك استفاده كنيد مثل جعفري، شبت و گشنيز، (اسفناج در كودكان زير يكسال توصيه نميشود)، و يا هر نوع سبزي موجود در منطقه كه ميتوان اين مواد را به سوپ و يا پلو كودك اضافه كرد.
* از سبزيجات نارنجي رنگ براي تهيه غذاي كودك استفاده كنيد اين مواد داراي ويتامين آ هستند مثل كدوحلوايي و هويج.
روش تهيه آرد مخلوط و غلات و حبوبات تفت داده
نسبت اين مخلوط 2 به 1 است يعني 4 قسم غلات (برنج يا گندم) بعلاوه 2 قسم حبوبات (لوبيا، سويا يا نخود) است:
1) غلات و حبوبات را تميز كرده و بشوييد.
2) حبوبات را در داخل ماهيتابه و روي شعله ملايم به مدت 15-30 دقيقه تفت دهيد.
3) غلات را نيز به همين منوال بطور جداگانه و به مدت كمتر (5-10 دقيقه) تفت دهيد.
4) سپس حبوبات و غلات را بخوبي آسياب كنيد و سپس آنها را از الك بسيار ريز رد كنيد.
5) آرد حاصل را ميتوان در ظرف دربسته و در محل خشك به مدت 4 ماه نگهداري كنيد.
اين آرد منبع بسيار خوبي از پروتئين و انرژي است و ميتوان در تهيه انواع سوپها و يا بصورت فرني با استفاده از شير يا آب، به كار برد.
روش تهيه پودر جوانه غلات و حبوبات
غلات مانندگندم و حبوبات مانند عدس يا ماش را بعد از پاك كردن و شستن به مدت 24 ساعت در آب خيس كرده و سپس آب آن را خالي كرده و بصورت غيرفشرده در يك ظرف ريخته و روي ظرف را با پارچه بپوشانيد. هر 8-7 ساعت يكبار محتويات ظرف را خيس كرده تا جوانه زدن شروع شود و بعد از گذشت حدود 2 روز ميتوان از جوانه ها براي تهيه سوپ استفاده كرد. جوانه ها را ميتوان حدود يك هفته در يخچال نگهداري نمود.
روش تهيه عصاره استخوان
اضافه كردن عصاره استخوان قلم گوسفند يا گوساله به غذاي كودك باعث افزايش املاح و مقوي كردن غذا ميشود. ميتوان مستقيما قلم استخوان را درسوپ يا آش يا كته كودك انداخت و يا عصاره آن را تهيه و بتدريج مورداستفاده قرار داد. براي تهيه عصاره، قلم گوساله را به مدت 2 ساعت درآب جوشانده و عصاره بدست آمده را ميتوان براي 2 ماه در فريزر و يا براي 4 روز در يخچال نگهداري كرد.
نكات مهم در تغذيه سال دوم زندگي
1) ادامه تغذيه با شيرمادر همچنان مورد تاكيد است.
2) شير مادر بعد از مصرف غذاي كودك داده شود.
3) دفعات تغذيه به غير از شير مادر 4 تا 5 بار در روز است.
